Sosna – w Polsce spotykamy kilka jej gatunków: zwyczajną, czarną, żółtą, smołową, kosodrzewinę, limbę, Banksa, Jeffreya…
Najliczniejsza i najpospolitsza jest sosna zwyczajna (Pinus sylvestris L.). Ma też największe znaczenie gospodarcze. Zajmuje dziś ok. 58 procent powierzchni lasów i stanowi ponad 65 procent zasobów drzewnych Polski. Jest gatunkiem dominującym w lesie, krajobrazie, gospodarce…

Każdy wie jak wygląda sosna. Albo chociaż mu się wydaje, że wie (co można skonfrontować z zamieszczonymi zdjęciami najstarszej sosny).
Ale nie każdy zna wiele innych ciekawych szczegółów o tym gatunku (np. o właściwościach olejków eterycznych, o syropie z młodych przyrostów czy niedojrzałych szyszek, o płynach do kąpieli, o stroiszu sosnowym, o paszy, itd. itd., itd.). Z pewnością są też tacy, których interesują zagadnienia odczuwania przez sosnę, jej wrażliwości czy wręcz duszy a nawet i rozumu – te elementy humanizowania natury, dziś zdają się istotniejsze od wrażliwości i odczuć do zwykłego człowieka. Ale czy są realne, czy to raczej spekulacje?
Artykuł jest poświęcony najstarszej sośnie w Polsce: najstarszemu drzewu i być może najstarszemu lasowi sosnowemu.

Najstarsza sosna – drzewo

Najstarsza sosna rośnie w centralnej Polsce, w okolicach Mińska Mazowieckiego. Gdy spojrzymy na nią nie wzbudzi w nas entuzjazmu, gdyż nie przypomina typowego drzewa z boru sosnowego. Ale może z tego powodu wzbudzi zaciekawienie i podziw?

Wszebora nie przypomina znanych sosen mazurskich z okolic Taborza (ekotyp najbardziej znanej i cenionej w Polsce sosny taborskiej) czy „Grubej Kaśki” rosnącej w Nadleśnictwie Młynary. Pod Mińskiem Mazowieckim widzimy wielopniowe drzewo, przysadziste, niezbyt wysokie, rozgałęzione. Widok tej sosny może sugerować, że nie wyrosła w lesie. Raczej na jego obrzeżu. A może nawet w szczerym polu? A może jej wygląd to wynik uszkodzenia mechanicznego lub biotycznego? Dziś już tego jednoznacznie nie przesądzimy.
Piszą, że ma ponad 360 lat. Wyrosła prawdopodobnie w okresie szwedzkiego potopu. Pewnie kiedyś nawiercili pień specjalnym świdrem Presslera i policzyli słoje by określić jej wiek.

Od 2016 roku sosna nosi imię Wszebory (https://minskmaz.com/news/najstarsza-sosna-w-polsce-ma-juz-imie).

Najsłynnjejszy polski dąb Bartek rosnący w Zagnańsku liczy ok. 650 lat. A najstarszym drzewem w Polsce jest cis z Henrykowa Lubańskiego (Przedgórze Sudeckie), którego wiek jest szacowany na około 1300 lat.

Najstarsza sosna – drzewostan/populacja

Wielu wskazuje, że na obszarze Polski sosna zwyczajna ma swoje optimum warunków. Tu osiąga dobry przyrost i gabaryty. Gdy spojrzymy na mapę zasięgu rzuca się w oczy szerokie spektrum występowania w Europie i Azji. Dodać można jeszcze niektóre regiony Ameryki Północnej, gdzie stanowi też element gospodarczy, choć w niektórych stanach USA traktowana jest jako gatunek inwazyjny i poddawana bezdusznym restrykcjom (nie wiem jednak jakie tam osiąga rozmiary?).
Wróćmy jednak do Polski.
Postarajmy sobie uzmysłowić, że jeszcze 100 wieków temu Polska była niemal w całości pokryta lądolodem (i pamiętajmy, że epoka lodowcowa wcale się nie zakończyła, wbrew ideologom globalnego ocieplenia, trwa). Wraz z wycofywaniem się lodowca ziemie Polski były zasiedlane przez świat roślin. Najpierw te prymitywne, i odporne a później te bardziej złożone, trawy, rośliny zielne, krzewinki, krzewy. W końcu drzewa. Choć oczywiście nie musiało to tak właśnie wyglądać. Wiele rzeczy tłumaczymy sobie przecież przez ludzkie i dzisiejsze postrzeganie świata, co najczęściej okazuje się błędne. Przyroda i natura były i będą dla człowieka zagadką.
Z całą pewnością jednak, gdy piszę o drzewach, to najpierw pojawiły się lekkonasienne: wierzby, topole – gatunki pionierskie. Także i sosny, których nasiona zaopatrzone w lekkie i znacznych rozmiarów skrzydełka mogą być przenoszone na znaczne odległości. Również pyłek sosny, wyposażony w komory powietrzne może być przenoszony nawet na setki kilometrów.
Zasiedlanie ziem Polski odbywało się generalnie z południa. Nie istotne jest rozważanie czy z południowego wschody, zachodu, etc, jak nie jest istotne wiązanie tego z granicami administracyjnymi czy państwowymi.
Wraz z naturą na obszary dzisiejszej Polski wdzierał się człowiek. Jakże naturalny. Jakże zależny od natury. Do dziś. I na zawsze. To uświadamia nam spójność historii natury ożywionej: świata roślin, zwierząt i człowieka na terenie naszego kraju. To uświadamia, że naturalność jakiejkolwiek przyrody, w tym także lasu, bez człowieka, to tylko propagandowa agitka (na co zdawać się wskazuje sens wypowiedzi prof. Kazimierza Tobolskiego – zobacz artykuł A.Sawickiego).
Sosna weszła, a raczej wleciała do Polski z południa.

Dotychczasowe badania palinologiczne wskazują, że jednym z najstarszych miejsc, gdzie bez przerwy od ponad 9 (czy nawet 12) tysięcy lat trwa sosna, jest torfowisko/bagno Tarnawy Wyżnej w Bieszczadach (dziś w zarządzie Bieszczadzkiego Parku Narodowego).
Do badań palinologicznych często używa się komorowych świdrów, działających na podobnych zasadach do świdra Presslera. Są jednak znacznie większych rozmiarów. Świder Hellera, tak się nazywa, to podstawowe narządzie do ręcznego pobierania próbek glebowych.
Wciąż obserwujemy tam sosnę. Gwarantowane jest miejsce. Gwarantowany jest gatunek.

Lecz nie mamy potwierdzenia ze strony nauki, że kod genetyczny palinologicznych śladów pyłkowych sprzed 9000 czy 12000 lat jest identyczny z kodem dzisiejszych drzew. Nie znam badań w tym kierunku (?).

Gdy idziemy dziś specjalnie wytyczoną ścieżką przez bagno Tarnawy Wyżnej, widzimy wśród wielu drzew i krzewów także sosnę zwyczajną. Jest i trwa w tych trudnych warunkach. Trudnych, ale nie dla gatunku pionierskiego. Ślad pyłkowy sosny zwyczajnej jest tu obecny trwale od okresu Allerodu do dziś.

Trwa, choć trwać tu nie powinna, gdyż oficjalny zasięg (nazwany zasięgiem naturalnym) sosny zwyczajnej leży na północ od Bieszczad. Tak przesądził profesor Władysław Szafer w latach 20-tych XX wieku (mimo krytyki wielu innych) i tak to przyjął Euroforgen. – Czy mieli i mają rację?

Profesor Ryszard Zaręba tak pisał w 1994 roku: „Mapy zasięgów w Polsce oparte są na podziale Szafera (1919, 1954, 1972). Były to mało dokładne, popularne opracowania do atlasów geograficznych, które w późniejszych wydaniach między- i powojennych nie zostały poprawione z uwagi na nieugięte stanowisko Szafera względem innych autorów przedstawiających swe koncepcje zasięgów drzew. Autorytet Szafera był tak znaczny, że nawet jego uczniowie w podstawowym naukowym dziele „Szata roślinna Polski” z 1974 roku, nie uwzględnili nowych badań z zakresu rewizji zasięgów drzew.” (Czy był autorytetem w kwestii sosny).

Czymże są opracowania naukowe, nie uwzględniające realiów? Tak realistycznych, że możemy je osobiście dotknąć i zrobić sobie z nimi selfie….

Czymże jest praktyka podążająca za naukowym fałszem?
Dziś w Polsce gwałtownie wskazuje się na naturalność, dziewiczość wielu obszarów. Mają je posiadać Puszcza Białowieska czy też „odwieczna” Puszcza Karpacka z okolic Birczy – nie przedstawiając przy tym żadnych dowodów.
Pomijany jest natomiast obszar bagna Tarnawy Wyżnej, niedostępnego dla człowieka, gdzie od czasu zejścia lodowca trwa nieprzerwanie Sosna zwyczajna. Trwa wbrew błędnym opisom geografii zasięgu profesora Władysława Szafera czy „autorytetów” Euroforgenu.
Najstarszy, naturalny las w Polsce. – Sosnowy!
Niemal tak dziewiczy, jak go lodowiec zostawił.

*

Euroforgen – europejski program leśnych zasobów genetycznych – to międzynarodowy program współpracy, który promuje ochronę i zrównoważone użytkowanie genetycznych zasobów leśnych w Europie jako integralną część zrównoważonej gospodarki leśnej (http://www.euforgen.org/). Został utworzony w 1994 roku. W wyniku rezolucji przyjętej w 1990 r. Podczas pierwszej konferencji ministerialnej procesu Forest Europe. (http://www.euforgen.org/about-us/overview/ ); Euroforgen tak widzi zasób sosny zwyczajnej w Europie i Polsce (http://www.euforgen.org/species/pinus-sylvestris/ )
zasięg naturalny – naturalne granice występowania rodzimego gatunku drzewa wyznaczone przez czynniki przyrodnicze, klimatyczne i siedliskowe – http://www.jubileusz.ibles.pl/postery/p-32.pdf ; z reguły to jednak człowiek wytycza i określa granice naturalne zasięgów drzew (często, jak to zwykle bywa, mylnie – przyp. autora)
palinologia – nauka o pyłku roślin i zarodnikach grzybów. Jej głównym celem jest rozróżnienie i systematyzowanie ziaren pyłku w badaniach taksonomicznych oraz odtwarzanie historii szaty roślinnej w minionych tysiącleciach. Ziarna pyłku są bardzo odporne na zniszczenie – posiadają niezmiernie twardą ścianę komórkową, której część zewnętrzna, zwana egzyną, zbudowana jest z bardzo odpornych substancji – sporopolenin, dzięki czemu mogą przetrwać w osadzie dziesiątki tysięcy lat. Laboratoryjne próby dowiodły, że nie ulegają one zniszczeniu nawet przy ogrzaniu do 300 °C oraz przy traktowaniu stężonymi kwasami.(wikipedia)
Allerod – ciepły okres interstadialny u schyłku ostatniego glacjału, pomiędzy starszym i młodszym dryasem. Trwał od 11 866/12 126–10 847/10 896 lat BC (wikipedia)

Linki
Wszebora – najstarsza sosna w Polsce; Trafić nie jest trudno: jadąc w Mińsku Mazowieckim ulicą gen. Sosnkowskiego należy skręcić w ulicę o nazwie Stankowizna. Po minięciu mostku na niewielkiej strudze, która się nazywa Srebrna, w odległości ok 100 metrów od mostka, dostrzeżemy ją  po prawej stronie drogi. Nie trzeba wcale wytężać wzroku by dostrzec jej charakterystyczny kształt oddalony ok 20-30 kroków od skraju jezdni.
Sosna taborska w Nadleśnictwie Miłomłyn – (https://www.youtube.com/watch?v=8Ae2guuUeGc)
„Gruba Kaśka” – pomnik przyrody w Nadleśnictwie Młynary – http://www.mlynary.olsztyn.lasy.gov.pl/aktualnosci/-/asset_publisher/1M8a/content/-gruba-kaska-kandydatka-na-miss-drzewa-2020

Magdalena Ralska-Jasiewiczowa – „The history of vegetation in the Bieszczady Mts. (S.E. Poland) during the past 12000 years” – https://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=2ahUKEwiGtuGs6dXmAhWQtIsKHXSOBugQFjAAegQIAxAB&url=http%3A%2F%2Fretro.seals.ch%2Fcntmng%3Fpid%3Dgbi-002%3A1992%3A107%3A%3A439&usg=AOvVaw0VzfJ_9XjFba0cRREL5XM4
Magdalena Ralska-Jasiewiczowa – „TYPE REGION P-e: THE BIESZCZADY MTS.” acta palaeobotanica
v. 29 (2) : 31–35, 1989 – https://botany.pl/ibwyd/acta_paleo/act-p29.htm
Praca pod redakcją Andrzeja Góreckiego i Bogdana Zemanka – „Bieszczadzki PN – 40 lat ochrony” – http://pbc.gda.pl/dlibra/doccontent?id=58870

Michał Parczewski, Andrzej Pelisiak, Kazimierz Szczepanek – „Najdawniejsza przeszłość polskich Bieszczadów” – https://docplayer.pl/24370159-Najdawniejsza-przeszlosc-polskich-bieszczadow-the-oldest-polish-bieszczady-history.html
Artur Sawicki – „Rodzime drzewa poza granicami zasięgu gatunkami obcymi. Sztywne podziały” – https://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=2&ved=2ahUKEwit88z17tXmAhXQs4sKHSK4CKwQFjABegQIBBAB&url=https%3A%2F%2Fwww.ibles.pl%2Fdocuments%2F10180%2F50318%2FZasiegi-drzew.pdf&usg=AOvVaw15L3O4a80DOnhCm5PW0ZTY

paneuropejska strategia ochrony: http://www.euforgen.org/publications/publication/pan-european-strategy-for-genetic-conservation-of-forest-trees-and-establishment-of-a-core-network-o/

Podobne wyniki badań znajdujemy też w innych rejonach Polski, np. na torfowiskach Zieleńca (G. Orlickie/Pogórze Orlickie, Sudety)